Τα Βυζαντινά μνημεία του μετρό στη Βενιζέλου και ο ρόλος των κ. Αρβελέρ και Μενδώνη

Υπερασπίζομαι την άποψη ότι θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πρωτίστως ένα ζήτημα, που σχετίζεται με το κατά πόσο η διάσωση των μεσοβυζαντινών μνημείων στο σταθμό του μετρό, της οδού Βενιζέλου, χαρακτηρίζεται ως επιστημονικό, πολιτισμικό, τεχνικό, οικονομικό ή κομματικό ζήτημα. Πιστεύω ότι με όποια από τις παραπάνω θεωρήσεις κι αν το δει κανείς δεν θα πρέπει να επηρεαστεί και να παρακάμψει την προφανή ανάγκη της άμεσης επίλυσής του. Όπως κι αν χαρακτηρισθεί συνδέεται άρρηκτα με την αδιάκοπη και μακραίωνη Ιστορία της πόλης, που όλοι θα πρέπει να γνωρίζουμε, αλλά και να πάρουμε θέση στο ζήτημα της διάσωσης ενός τόσο σημαντικού μνημείου. Πρωτίστως οι ειδικοί ή οι εντεταλμένοι γι’ αυτό το σκοπό επιστήμονες, όπως η κ. Αρβελέρ, που έγραψε τόσα για την βυζαντινή περίοδο της Θεσσαλονίκης και η κ. Μενδώνη από το αυτονόητο καθήκον μιας αρχαιολόγου – υπουργού πολιτισμού…. Θεωρώ λοιπόν ότι η διάσωση ενός τέτοιου μνημείου αποτελεί μείζον πολιτικό ζήτημα, ως προς την φιλοσοφική του προσέγγιση, καθώς σχετίζεται με το πνεύμα της πόλης, τα πολιτισμικά της ρεύματα (genius loci) και κατ’ ακολουθία με την ποιότητα της ζωής των κατοίκων της. Δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται από κανένα ως αφορμή κομματικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες συνήθως άλλα συμφέροντα εξυπηρετούν… Είναι ανάγκη να κριθεί στην πραγματική του διάσταση, αυτή που αποβλέπει στη διάσωση όσων μνημείων απέμειναν στην πόλη και αποτελούν αξιόπιστα τεκμήρια της ιστορίας της.

Διαφορετικά φοβάμαι ότι δεν αποφύγουμε, εμείς και οι επίγονοί μας, να κάνουμε κι άλλα μνημόσυνα για χαμένους πολιτισμικούς-αρχιτεκτονικούς θησαυρούς, όπως συνέβη με τα «εκλεκτικιστικά» κτίρια των «Εξοχών» (Βασ. Όλγας), τα πολυπολιτισμικά μνημεία της μακράς διαδρομής της πόλης, το ξενοδ. Μεντιτερράνεαν της λεωφόρου Νίκης και τόσα άλλα σπουδαία δείγματα της «επίσημης», αλλά και της λαϊκής Αρχιτεκτονικής (Άνω πόλης). Ελπίζω να μην αρκεστούμε και πάλι σε εκφωνήσεις ανούσιων πανηγυρικών για τα κλέη του παρελθόντος, να μην κλάψουμε και πάλι -συχνά υποκριτικά- …όταν συγκρίνουμε την διαχείριση των δικών μας μνημείων με τα αντίστοιχα (κυρίως αρχιτεκτονικά) άλλων ευρωπαϊκών -και όχι μόνο- χωρών.

Εφόσον λοιπόν η κ. Αρβελέρ δεν έχει εντωμεταξύ αναθεωρήσει τις απόψεις της ως προς την βυζαντινή διαδρομή της Θεσσαλονίκης, οφείλει ως βυζαντινολόγος με περγαμηνές πάνω στο συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο να πάρει θέση στο ζήτημα της διαχείρισης των αρχαιοτήτων της Βενιζέλου, υποστηρίζοντας την μια ή την άλλη άποψη. Το κατά πόσο αυτή θα κριθεί πειστική θα εξαρτηθεί από την επιχειρηματολογία της, καθώς όπως είναι γνωστό και κατά την περίοδο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, συχνά αμφισβητήθηκαν οι απόψεις ακόμη και όσων νωρίτερα θεωρούνταν «αυθεντίες»….

Με δεδομένο ότι ειδικοί επιστήμονες, με διεθνή επίσης αναγνώριση σ’ αυτόν τον τομέα, έχουν προ πολλού πάρει θέση, η άρνηση μιας τέτοιας «γνωμοδότησής» της θα δώσει αφορμές και για άλλες ερμηνείες. Κι αυτές δεν σχετίζονται με θεμιτές πολιτικές θεωρήσεις, με την ευρύτερη έννοια του όρου ως προς τις επιστήμες, την ζωή κ.λπ., αλλά ερμηνεύονται συχνά ως κομματικές δεσμεύσεις, ότι δηλαδή χειρότερο θα μπορούσε να χαρακτηρίσει ένα καταξιωμένο επιστήμονα.

Θεωρώ λοιπόν καθήκον μου ως πολίτης να υπενθυμίσω, με τη σημερινή συγκυρία της επίσκεψης δύο υπουργών στην πόλη, ορισμένα γεγονότα που συνδέονται με την αντιμετώπιση αντίστοιχων μνημείων. Το 1973, στην περίοδο δηλαδή της χούντας, στο Ν.Δ. χώρο του σπουδαίου μνημείου του Γαλεριανού ανακτορικού συγκροτήματος της πλατείας Ναβαρίνου, …έπεσαν πέλματα θεμελίωσης μιας πολυκατοικίας «επώνυμου» τότε ιδιοκτήτη του! Έτσι άρχιζε η καταστροφή του αποκαλούμενου Οκταγώνου, που όπως και τα άλλα τμήματα του ανακτόρου ανοικοδομήθηκε από τα τέλη του 3ου έως στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα, στο μεταίχμιο δηλαδή των ρωμαϊκών και πρωτοβυζαντινών χρόνων της Θεσσαλονίκης.

Μπροστά στην επερχόμενη απειλή για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της, αρχιτέκτονες της πόλης μαζί με τους αείμνηστους ακαδημαϊκούς δασκάλους τους στο ΑΠΘ (Ν. Μουτσόπουλο, Δ. Φατούρο, Γ. Λάββα, Χ. Μπούρα, Ι. Τριανταφυλίδη κ.ά.), προχώρησαν σε μια σημαντική ενέργεια. Από πραγματική αγάπη του τόπου τους, αλλά και από επιστημονικό καθήκον, υπέγραψαν το υπόμνημα που παραθέτω. Έφερε τη σημαδιακή ημερομηνία 18 Νοεμβρίου 1974, όταν έγινε η εξέγερση του Πολυτεχνείου!

Θυμάμαι με συγκίνηση ότι σε όσους συναδέλφους απευθύνθηκα τότε για να το υπογράψουν και για να με εξουσιοδοτήσουν για τις περαιτέρω ενέργειες και δημοσιοποίηση του ζητήματος, κανένας δεν αρνήθηκε. Λειτούργησαν όλοι ως συνειδητοί πολίτες, χωρίς να φοβηθούν τις όποιες συνέπειες, που μόνο αμελητέες δεν ήταν εκείνη την εποχή. Άλλωστε ορισμένοι δέχτηκαν και κάθε λογής απειλές… Μπορώ μάλιστα να πω ότι οι υπογράφοντες θα ήταν πολύ περισσότεροι, αν δεν υπήρχε η πίεση του χρόνου, το άγχος για άμεσες ενέργειες διάσωσης του μνημείου (ανάκληση της οικ. άδειας, διακοπή των εργασιών κ.λπ.) Το μνημείο που τελικά σώθηκε κοσμεί σήμερα την πόλη και μακάρι να αποτελέσει το παράδειγμα μιας αντίστοιχης αντιμετώπισης των μνημείων της Βενιζέλου, από τους τωρινούς παράγοντες της κεντρικής εξουσίας (υπουργοί Μενδώνη και Καραμανλής) που επισκέπτονται σήμερα την πόλη!

Και εδώ δεν αντέχω να μην αναφερθώ σε ένα συμβάν, που συνδέεται άμεσα με όσα προανάφερα και την αρμόδια υπουργό. Χρόνια μετά το γεγονός του 1973, λαμπροί αναστηλωτές της ΙΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα και Μαρία Σαραντίδου), ολοκλήρωσαν την αποκατάσταση και την ψηφιοποιημένη αναπαράσταση του Γαλεριανού συγκροτήματος. Για το έργο τους βραβεύτηκαν το 2008 από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Europa Nostra. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 2001 ή 2002 αν θυμάμαι καλά, η κ. Μενδώνη …νιώθοντας περήφανη για την υποδειγματική αποκατάσταση, ανέβηκε στη Θεσσαλονίκη ως γ. γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού (με κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ) για να εγκαινιάσει το Οκτάγωνο… Τότε είχαν πλέον αφαιρεθεί τα πέλματα που θύμιζαν παράγοντες που εξαντλούσαν τον «πατριωτισμό» σε … «δεκάρικους» λόγους και «αναπαραστάσεις» ένδοξων γεγονότων…

Στην ομιλία της ωστόσο η κ. Μενδώνη δεν έκανε ούτε μια στοιχειώδη νύξη για την ουσιαστική παρέμβαση των αρχιτεκτόνων, χάριν των οποίων υπήρχε ακόμη το μνημείο που κείνη την ώρα εγκαινίαζε… Ας σημειωθεί ότι παρευρισκόμουν κι εγώ στην εκδήλωση ως πρόεδρος του ΤΕΕ/ΚΜ και εκπροσωπώντας κατά κάποιο τρόπο τους συντελεστές της διάσωσης του. Ας είναι.

Η αναφορά μου σ’ αυτή την ιστορία ας σταθεί οδηγός για την διαμόρφωση ενός άλλου πνεύματος διαχείρισης της πολιτισμικής κληρονομιάς μας. Ευελπιστώ ότι η κ. Αρβελέρ και δευτερευόντως η κ. Μενδώνη, θα τοποθετηθούν στη σωστή πλευρά της Ιστορίας, γιατί αυτό αποτελεί ένα από τα ουσιώδη καθήκοντα του επιστήμονα και του πολίτη!