Κείμενο: Χρήστος Καραστέργιος
Από τους Έλληνες περιηγητές, εξέχουσα θέση για τον όγκο των γεωγραφικών κυρίως λεπτομερειών που μας δίνει, έχει το σύγγραμμα του ταγματάρχη και διοικητή του Β ́ τάγματος μηχανικού Νικολάου Θ. Σχινά.
Το βιβλίο του έχει τίτλο:
“ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ,
ΗΠΕΙΡΟΥ, ΝΕΑΣ ΟΡΟΘΕΤΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΗΣ
ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ” ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1887
Η περιήγησή του στη χερσόνησο της Χαλκιδικής έγινε το 1886 και κρίνοντας από τη γραφή και τον τύπο των πληροφοριών, πρέπει να χρησιμοποιήθηκε για στρατιωτικούς κυρίως λόγους (κατασκοπεία). Πράγματι στη διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα θεωρήθηκε πολύτιμο εγχειρίδιο για τα Ελληνικά αντάρτικα σώματα1.
Ας περιηγηθούμε λοιπόν στους δρόμους που φέρνουν στην Ιερισσό τη δεκαετία τού 1880, τότε που η περιοχή ήταν ακόμα μία μικρή Επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Α. Οδός από Θεσσαλονίκης εις Ιερισσόν
Εν μέρει αμαξιτός
Από τη Θεσσαλονίκη αφού περάσει τις Σέδες, τα Βασιλικά, τη Γαλάτσιστα ή Γαλάτισα2 και τα Ρισιτνίκια3, φτάνει στη Λιαρίγκοβι4 όπου ο δρόμος κατηφορίζει διά μέσου τού Παληοχωρίου στο Νοβοσέλο5 και από εκεί στο Μαχαλά6 και τον Ίσβορον7.
Για όλα αυτά τα χωριά μας δίνει σημαντικές πληροφορίες.
«Ξεκινώντας από τον Ίσβορο κατηφορικός δρόμος, περνάει μετά από μισή ώρα αριστερά τρεις υδρόμυλους8 και μετά από πορεία μίας ώρας φτάνει σε ομαλό έδαφος, όπου υπάρχουν πολλές μουριές (συκαμινιές)9. Στο μέρος αυτό γίνεται η συνάντηση δύο ποταμών (από τους οποίους ο ένας έχει χρώμα νερού ερυθρό και γι αυτό ονομάζεται Κοκκινόλακκος). Έχοντας αριστερά10 το ποτάμιο ρεύμα πού προέρχεται από τη συνένωση των δύο ποταμών το διαβαίνουμε στην κοίτη αυτού και περνώντας τις καλύβες πού ανήκουν στο χωριό Ίσβορος, στα δεξιά μας βρίσκουμε τούς δύο υδρόμυλους τής μονής Χιλανδαρίου και τής μονής Ιβήρων11. Ο δρόμος είναι πολύ ομαλός μέσω της πεδιάδας όπου καλλιεργείται ο αραβόσιτος και περνώντας από τις καλύβες των χωριών Μαχαλά και Χωρούδας12 που βρίσκονται δεξιά, μετά τρείς ώρες φτάνουμε στην αποβάθρα (Σκάλα) Κλεισούρι13. Εδώ γίνεται φόρτωση ξυλείας και κάρβουνου και υπάρχουν ένα οίκημα με τρία δωμάτια και δύο παντοπωλεία.
Ο δρόμος διασχίζοντας τα αμπέλια και τα τσαΐρια τής επόμενης κωμοπόλεως διαβαίνει από πέτρινη γέφυρα το ποτάμι14 όπου δίπλα του υπάρχει τσιφλίκι15, και φτάνει στη κωμόπολη:
Ερισσόν (Ιερισσός ή Άκανθος) τουρκιστί Έρσε.
«Βρίσκεται σε ακρωτήριο στη ΝΔ ακτή του ομώνυμου και ασφαλούς λιμανιού, το οποίο σχηματίζουν τα ακρωτήρια Μαρμάρι και Πλατύ. Ο Πλατύς το προασπίζει από τούς ανατολικούς ανέμους και σ’ αυτόν βρίσκεται η αρχαία πόλη Δίον16.
Στο λιμάνι αυτό, στις 27 Μαΐου του 1821 ο Δημήτριος Παπανικολής, που έχει πατρίδα τα αθάνατα Ψαρά αφού επιτέθηκε για πρώτη φορά με πυρπολικό, που είχε κατασκευαστεί από τον Ι. Κ. Πατατούκο, εναντίον ενός οθωμανικού δικρότου εβδομηντατέσσερων πυροβόλων, το παρέδωσε στις φλόγες με μεγάλο μέρος του πληρώματός του17.
Η κωμόπολη της Ιερισσού βρίσκεται σε ακρωτήριο από γρανίτη σε ύψος σαράντα μέτρα από την επιφάνεια τής θάλασσας και στέφεται από αρχαίο οχυρό. Κατοικείται από 275 οικογένειες18 που κατοικούν συνήθως σε ισόγειες οικίες.
Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την αλιεία, έχοντας γι’ αυτό γύρω στις 200 αλιευτικές λέμβους, χωρητικότητας 6-8 ατόμων. Άλλοι ασχολούνται με τη καλλιέργεια οπωρολαχανικών, δημητριακών, βάμβακος, σισσάμεως και οσπρίων19. Στη κωμόπολη υπάρχουν 20 μαγαζιά που 7 είναι καφενεία20 και 5 εμπορικά, μικρή εκκλησία21, σχολείο στα θεμέλια22, 4 συνηθισμένα σιδηρουργία και 4 χάνια. Είναι αξιοσημείωτο ότι όλες οι οικίες δέχονται αδιακρίτως ξένους προσφέροντας και φαγητό αντί 4 1⁄2 γρόσια για κάθε γεύμα.
Η κωμόπολη υδρεύεται από 2 πηγάδια23 και από νερό πηγής μεταφερόμενο σ’ αυτή από ύψωμα που ονομάζεται του Σταυρακιού24. Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται ανάμεσα στη κωμόπολη και τη θέση Πλατανούδι στο κόλπο του Αγίου Όρους.»
Συνολικός χρόνος από τη Θεσσαλονίκη 24 ώρες.
Β. Από Θεσσαλονίκης εις Ιερισσόν
(Διά του χωριού Γομμάτι)
Ακολουθώντας την ίδια πορεία μέχρι τη κωμόπολη της Λιαριγκόβης, στρίβει δεξιά σε κατηφορικό δρόμο και εισέρχεται στο χωριό Ρεβενίκια25. Αφήνοντας στη συνέχεια αριστερά 3 υδρόμυλους και το αγίασμα που το προσέχουν μοναχές, περνά, με πεζοπορία 2 1⁄2 ωρών, από λίθινη γέφυρα το ρέμα του Βαθύλακκα και φτάνει στη μάνα (πηγή) του χωριού Γομάτι26 και στην εκκλησία των Αγίων Τεσσαράκοντα. Μας πληροφορεί ότι το παλιό χωριό ήταν χτισμένο ανάμεσα σε 2 ρέματα, είχε 170 οικογένειες που κατοικούσαν σε 95 οικίες, υπήρχαν 3 παντοπωλεία και 1 εκκλησία.
«Από εδώ ο δρόμος για Ιερισσό είναι καλός αλλά πετρώδης. Διαβαίνει μικρό ρεύμα και περνώντας από αμπελώνες, έχοντας αριστερά του δασώδες βουνό περνά 2 ακόμη ρέματα που απέχουν μεταξύ τους 15 λεπτά και μετά το πέρας των 45 λεπτών από το Γομάτι φθάνει σε οικίες του μετοχίου της μονής Διονυσίου27 στο κόλπο του Αγίου Όρους. Ο δρόμος συνεχίζει πολύ καλώς έως τη θέση Γιούφτισα. Ένας ομαλός κατηφορικός δρόμος, φέρνει μετά από 20 ́ σε ρέμα28 πού φέρνει στη κωμόπολη της Ερισσού.»
Συνολικός χρόνος από τη Θεσσαλονίκη 23 3⁄4
Γ. Ημιονική οδός από Ιερισσού διά της παραλίας εις Σταυρόν
«Από τη κωμόπολη της Ιερισσού ο δρόμος ακολουθεί ομαλή πορεία κατά μήκος της παραλίας και διαβαίνοντας το ποταμό Μπιάβτσα29 που πηγάζει από το όρος Χολομώνδα φτάνει με το πέρας 2 1\2 ωρών στην εαρινή αποβάθρα Στρατώνι30.
Στη θέση αυτή υπάρχουν καλύβες γεωργών, πού υδρεύονται όπως και οι γύρω αγροί από παραρρέοντα ρεύματα.»
Ο δρόμος ανηφορικός συνεχίζει μέχρι την αποβάθρα Μαρμάρι όπου υπάρχει καλύβα και πηγάδι, διαβαίνει αμμώδη παραλία και φτάνει σε αποβάθρα στη τοποθεσία Βίνα. Εδώ γίνεται επιβίβαση οικοδομήσιμης ξυλείας και υπάρχει καλύβα δίπλα σε ρέμα.
Ακολουθώντας την ακτογραμμή ο δρόμος φέρνει στην αποβάθρα (σκάλα) Λιμπσάσδα31 αρχ. Κάπρος. Σ’ αυτή βρίσκονται 5 οικίες λιθόκτιστες και διώροφες. Χρησιμεύουν ως μαγαζιά και χάνια. Δίπλα τους υπάρχουν αποθήκες φούρνος, πηγάδι και μικρό ποτάμι που διατηρεί το καλοκαίρι το νερό.
Διαβαίνοντας το ποτάμι που κατεβαίνει από τα όρια των χωριών Μαρμάρια32 και Μαχαλά, περνά στα αριστερά κάποιες οικίες και ένα χάνι. Με τη πάροδο 8 ωρών φτάνουμε στη σκάλα του Σταυρού.»
Από το βιβλίο του ταγματάρχη Ν. Σχινά μπορούμε να αντλήσουμε και άλλες σκόρπιες πληροφορίες για την τοπογραφία της περιοχής στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά πιστεύω ότι οι περισσότερες είναι γνωστές.
Επεξεγήσεις, Σημειώσεις και Σκέψεις επί χάρτου
1) Ι. Παπάγγελος: έκθεση του προξένου Γ. Δόκου: Περί του Αγίου Όρους, Χ.Τ.Χ, τεύχη 40-41, σελ. 69
2) σημερινή Γαλάτιστα.
3) και «Ρεσετνίκια» τα γράφει ο Ν Σχινάς. Είναι ο σημερινός Άγιος Πρόδρομος. Η αλλαγή του ονόματος έγινε το 1927.
4) ή «Λιαρίγκοβα», η σημερινή Αρναία. Η συνηθέστερη εκδοχή είναι ότι προέρχεται από την ελληνική λέξη «λιέρα=λέρα» και τη σλαβική λέξη «govno», που σημαίνει το απόρριμμα ζώου. Οφείλει μάλλον την ονομασία στις σβουνιές των ζώων τής μονής Κωνσταμονίτου που είχε μετόχι στα μέρη αυτά. Θεωρώ όμως αυτή την εκδοχή ελλειπή. Μετονομάστηκε το 1928 και πήρε την ονομασία Αρναία, μετά τη διχογνωμία των κατοίκων της για το όνομα τής παρακείμενης αρχαίας πόλης, δηλαδή αν είναι η αρχαία Άρνη ή η αρχαία Αυγαία. Από τη σύζευξη των 2 ονομάτων «ΆΡΝ» από την Άρνη και «ΑΊΑ» από την Αυγαία προέκυψε το σημερινό όνομα.
5) το σημερινό Νεοχώρι είναι η πιστή μετάφραση του ονόματός του από τα Σλαβικά.
6) και Καζαντζή Μαχαλά τα σημερινά Στάγειρα. «Καζάντζι» στα τουρκικά σημαίνει τον καζανοποιό, «Μαχαλά», ως γνωστό είναι η γειτονιά. Οπότε μπορούμε να το μεταφράσουμε ως γειτονιά των καζανοποιών ή γειτονιά των καζανάδων. Μετονομάστηκε σε Στάγειρα το 1924.
7) η σημερινή Στρατονίκη. Βγαίνει από το σλαβικό «izvor» που σημαίνει πηγή. Τη σημερινή ονομασία της την πήρε το 1924 σε ανάμνηση της αρχαίας πόλεως Στρατονικείας που βρισκόταν στο παλιό της επίνειο, το Στρατώνι. ένα χωριό με μεγάλη ιστορία, άγνωστη σήμερα στους πολλούς.
8) το δρόμο από τη Στρατονίκη για Ιερισσό τον 19ο αιώνα πρέπει να τον αναζητήσουμε στο σημερινό δασικό δρόμο που ξεκινά από το μετόχι της Ι. Μ. Χιλανδαρίου στον Κάκαβο και διαμέσου του δάσους περνάει από τα ερείπια της Χωρούδας και φτάνει στη Στρατονίκη. Οι υδρόμυλοι πιθανό να ήταν στη θέση παλιόμυλος ή στη θέση μυλούδια.
9) ή «σκαμνιές», από τη λέξη αυτή βγαίνει και η Ιερισσιώτικη λέξη «σκαμούντζα», μούρο.
10) πιστεύω ότι κάνει λάθος. Το ρέμα καθώς κατεβαίνει πρέπει να βρίσκεται στο δεξί μας χέρι.
11) τα ερείπια τού μύλου της μονής Ιβήρων βρίσκονται σε καλή σχετικά κατάσταση εντός του μετοχιού της μονής Χιλανδαρίου «Ζωοδόχος πηγή», ενώ ο Χιλανδαρινός μύλος έχει μετατραπεί σε κελί. Το νερό που χρησιμοποιούσαν για τη λειτουργία τους, μεταφερόμενο σ’ αυτούς με κανάλι, σήμερα χρησιμοποιείται για τη δημιουργία και συντήρηση τεχνητής λίμνης.
Στον άξονα Αρναίας-Ιερισσού, μέσω Στρατονίκης ή μέσω Γοματίου λειτουργούσαν αρκετοί νερόμυλοι που ο εντοπισμός και η συντήρησή τους θα μπορούσαν να φέρουν την μελλοντική εκμετάλλευσή τους ως μέρη ψυχαγωγίας, αν σκεφτούμε ότι βρίσκονται δίπλα σε τρεχούμενα νερά, μέσα στα όμορφα δάση της ΒΑ Χαλκιδικής. Η πλούσια πολιτιστική παράδοση της ορεινής περιοχής μας, με πρότυπο αρχιτεκτονικό τον όμορφο παραδοσιακό οικισμό της Αρναίας, τα παραδεισένια δάση του Παλαιοχωρίου, του Νεοχωρίου, της Βαρβάρας με τους οικολογικούς παραδείσους (Γ. Σφίγκας) της Στρατονίκης, της Μ. Παναγίας του Γοματίου και της Ιερισσού, σε συνδυασμό με τις πανέμορφες ακρογιαλιές και την καθαρή θάλασσα του κόλπου της Ιερισσού και της περιοχής της Ολυμπιάδος, μπορούν μελλοντικά με στοχευόμενες πολιτικές ν ́ αποτελέσουν μοχλό ισόρροπης ανάπτυξης του δήμου Αριστοτέλη και να διευρύνουν την τουριστική περίοδο του τόπου μας σε όλες τις εποχές.(βλέπε π.χ. περιοχές λίμνης Πλαστήρα, Άνω Πορόια κτλ).
12) η Χωρούδα, Αρναούτ κιόι στα τουρκικά, όπως προαναφέρει και ο Σχινάς, ήταν ήδη ένα καταστραμμένο χωριό από τον ξεσηκωμό του 1821. Οι κάτοικοι εν μέρει μετακινήθηκαν στη νότια Ελλάδα, όπου βρίσκουμε αρκετούς αγωνιστές που προέρχονται από αυτή, και οι υπόλοιποι διασκορπίστηκαν στα γειτονικά χωριά, όπως και στην Ιερισσό. Πριν το 1932 μία συνοικία της πόλης μας ονομαζόταν «Χωρούδα». Το Ευαγγέλιο του κατεστραμμένου χωριού σώζεται σήμερα στον ιερό ναό «Γενέθλια της Θεοτόκου» των Σταγείρων.
13) η θέση αυτή λειτουργούσε ως καρβουνόσκαλα και ανήκε στην Ι. Μ. Χιλανδαρίου. Είχε στα σερβικά την ονομασία μικρή Αρσένιτσα, σε αντιδιαστολή με τη μεγάλη πού είναι το μετόχι της Ζωοδόχου πηγής. Στα βυζαντινά έγγραφα αναφέρεται και ως «σκάλα της Κορώνης».
14) το ποτάμι είναι ο σημερινός «Σκατόλακας», μια ονομασία που ξενίζει, αλλά ήτανε συνηθισμένη στη Χαλκιδική για τα ρέματα που περνούσαν δίπλα σε οικισμούς. Το επίσημό του όνομα είναι «Σουίλως», όπως αναφέρεται και σε χάρτες της Γ.Υ.Σ. Στα λατινικά σημαίνει χοιρομέρι, αλλά σε πολλές περιοχές της χώρας μας ονομάζονται έτσι τα αποστραγγιστικά κανάλια, μία ιδιότητα που του ταιριάζει.
Η μικρή λίθινη γέφυρα υπάρχει σε λειτουργία ακόμα και σήμερα, πίσω από το 1ο δημοτικό σχολείο της Ιερισσού.
15) τσιφλίκι εννοεί το μετόχι της Ι. Μ. Ιβήρων το «Κοτσάκι», που παλιότερα ανήκε στο πρώτο μονα-τήρι του Αγίου Όρους, την Ι. Μ. του Ι. Κολοβού.
Με το φόβο των απαλλοτριώσεων από το Ελληνικό κράτος μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, το μετόχι πουλήθηκε σε Ιερισσιώτη. Τελικά το 1934 απαλλοτριώθηκε για τη δημιουργία του νέου οικισμού της Ιερισσού εξαιτίας τού καταστρεπτικού σεισμού το 1932. Είχε έκταση 500 στρεμμάτων. σήμερα σ’ αυτό είναι χτισμένη η σύγχρονη Ιερισσός.
16) στο Πλατύ υπάρχουν αρχαία θεμέλια και όστρακα. Δεν έχει εξακριβωθεί με βεβαιότητα σε ποια πόλη ανήκουν, αν και πολλοί παλιοί και πρόσφατοι ιστορικοί θεωρούν βέβαιο ότι ανήκουν στην αρχαία πόλη Δίον.
17) γνωρίζουμε ότι κατά τα επαναστατικά γεγονότα του 1821 στη Χαλκιδική, τον κόλπο της Ιερισσού όπως και τις ακτές του Άθω, τον προάσπιζαν Ψαριανά καράβια. Η σύγχρονη όμως ιστοριογραφία δέχεται ομόφωνα, ότι το γεγονός αυτό έλαβε χώρα στο κόλπο της Ερεσσού της Λέσβου.
18) Σε τουρκική απογραφή τού 1862, η Ιερισσός έχει 224 σπίτια, η Γαλάτιστα 240, η Αρναία 178, η Στρατονίκη 93, τα Στάγειρα 31 κτλ. Το 1913 (ένα χρόνο μετά την απελευθέρωση) η Ιερισσός έχει 425 σπίτια, η Γαλάτιστα 600, η Αρναία 550, η Στρα- τονίκη 255, τα Στάγειρα 60, το Γομάτι 190 κτλ. Το 1914 ο πληθυσμός της Ιερισσού ήταν 2110 άνθρωποι.
19) σε στατιστική τού 1913, φαίνεται η Ιερισσός να εισάγει λίγα αποικιακά, και να εξάγει κουκούλια, κερί, μέλι και σιτηρά.
20) σε 20 μαγαζιά, τα 7 να είναι καφενεία ίσως να δείχνει και ένα κομμάτι τού χαρακτήρα μας!
21) η εκκλησία κτίστηκε τον 13ο αιώνα ως ναός κάστρου στον Ερεσσό. όπως όλοι οι ναοί μέσα σε κάστρα, λόγω οικονομίας χώρου ήταν κι αυτός μικρός. Ίσως το βυζαντινό επισκοπικό ναό να πρέπει να τον αναζητήσουμε κάπου αλλού.
22) βλέπε την εργασία τού συνεργάτη μας και φίλου Δ. Κύρου «Η εκπαίδευση στην Ιερισσό στα χρόνια της τουρκοκρατίας».
23) είναι το ανακαινισμένο σήμερα, δίπλα στο παγοποιείο, «τρανό πηγάδι» και το γνωστό μας «του Τσιμνού», που ήτανε και το κεντρικό.
24) η αρχαιολογία σήμερα εικάζει ότι από την τοποθεσία αυτή του Σταυρακιού, υδρεύονταν και η αρχαία Άκανθος.
25) τα Ρεβενίκια είναι η σημερινή Μεγάλη Παναγία. το όνομα πιθανολογείται ότι το πήρε μετά από νίκη των κατοίκων εναντίον των Αράβων στη βυζαντινή εποχή. ενισχύεται αυτή η άποψη από το γεγονός ότι σε βυζαντινές πηγές τη βρίσκουμε με το όνομα «Αραβενικεία». Μετονομάστηκε σε Μ. Παναγία το 1927. Από το 1878 μαρτυρείται ύπαρξη ελληνικού σχολείου.
26) το χωριό αυτό φαίνεται ότι πήρε το όνομά από τη μονή του Γομάτου ή Ορφανού. Το μοναστήρι μαρτυρείται στις βυζαντινές πηγές για πρώτη φορά το 942. Το 989 μ.Χ., ο πατριάρχης Νικόλαος Β ́ Χρυσοβέργης τη μεταβιβάζει στη μονή της Μ. Λαύρας, λόγω της ερήμωσης που υπέστη από τις βουλγαρικές επιδρομές. Το 12ο αιώνα το μοναστήρι δεν υφίσταται και στα όρια του μετοχιού της Μ. Λαύρας βρίσκουμε το χωριό Κάμενα, (kamen, σλαβικά: πέτρα) που μετονομάστηκε σε Γομάτι. Υπάρχει η πιθανότητα η ονομασία τού παλιού Λαυριώτικου μετοχιού του Γομάτου στη Λήμνο να προήλθε από το δικό μας Γομάτι και όχι το αντίθετο. Μετά την απελευθέρωση, το 1913 αναφέρεται ότι είχε 190 σπίτια και το 1914 καταγράφονται 655 κάτοικοι.
27) το μετόχι της μονής Διονυσίου βρισκόταν στο σημερινό Δεβελίκι. σ ́αυτό μετά τη μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες που λόγω της ελονοσίας το εγκατέλειψαν. Είχε έκταση 200 Ηα (1 Ηα=10 στρέμματα)
28) εννοεί τον Σουίλω, «σκατόλακα».
29) εδώ ο Σχινάς λανθάνει. το ρέμα αυτό πηγάζει ανάμεσα στο Στρατωνικό όρος και την περιοχή της Πιάβιτσας, από όπου παίρνει το όνομά του (σλαβικά: pjavica=βδέλλα). Ενώνεται με το Κοκκινόλακα και στη συνέχεια με τον Ασπρόλακα. Παλιότερα υπήρχε και το χωριό Πιάβιτς, ένα από τα πολλά μεταλλευτικά χωριά που στη συνέχεια έσβησαν. Ο δρόμος περνούσε παραλιακά από τον Ασπρόλακα.
30) το Στρατώνι προδίδει με το όνομά του τη θέση της αρχαίας Στρατονικείας. Επίνειο της Στρατονίκης αρχικά, αποτελεί ανεξάρτητο οικισμό από το 1928. Οι πρώτοι του κάτοικοι προέρχονταν από τις γύρω περιοχές. Από το 1922 δέχθηκε τους πρόσφυγες από τα Μπάλια της Μ. Ασίας, έναν επίσης μεταλλευτικό οικισμό.
31) η σημερινή Ολυμπιάδα και η τοποθεσία που είναι κτισμένα τα αρχαία Στάγειρα. Το σημερινό χωριό δημιουργήθηκε το 1923 από πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εδώ από την Αγία Κυριακή της Μικράς Ασίας.
28) εννοεί τον Σουίλω, «σκατόλακα».
32) προφανές λάθος. Δεν υπήρχε χωριό ή οικισμός «Μαρμάρια». ίσως να εννοεί το όμορφο χωριό της Βαρβάρας. &
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ 3ο ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ “ΚΥΤΤΑΡΟ ΙΕΡΙΣΣΟΥ”
