Τι καλύτερο από το να ξεκινήσει η νέα χρονιά με ένα τριήμερο. Και με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν και παραπέμπουν περισσότερο σε Πάσχα παρά σε Γενάρη μήνα, περιμένουμε πώς και πώς την Πέμπτη για να αποχαιρετίσουμε συνεργάτες, να τακτοποιήσουμε εκκρεμότητες, να ετοιμάσουμε βαλίτσες και να τις φορτώσουμε στο αμάξι για την πρώτη «απόδραση» της χρονιάς με αφορμή τα Θεοφάνια. Εάν είσαι από εκείνους που θέλουν να ζήσουν το πνεύμα των ημερών μέσα από τις παραδόσεις που παραμένουν ζωντανές μέχρι και σήμερα σε διάφορες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, τότε είσαι στο κατάλληλο άρθρο. Παρακάτω, θα διαβάσεις ποιες περιοχές μπορείς να επισκεφτείς το τριήμερο που μας έρχεται για να βιώσεις μια ξεχωριστή εμπειρία που σίγουρα θα σου μείνει αξέχαστη.
#1 Στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής η «Καμήλα» και ο «Γάμος της Μανιώς»
Τα έθιμα της «Καμήλας» και του «Γάμου της Μανιώς» θα αναβιώσει, μετά από δύο χρόνια απουσίας λόγω της πανδημίας, στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής στις 5, 6 και 7 Ιανουαρίου. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και βασίζεται στο γεγονός της αρπαγής της όμορφης Γαλατσάνας Μανιώς από τον αγά του χωριού με σκοπό να την κλείσει στο χαρέμι του. Τα παλικάρια του χωριού, με επικεφαλής τον αγαπημένο της Μανιώς, μη μπορώντας να ανεχτούν την αρπαγή και την προσβολή, αντέδρασαν και αποφάσισαν να πάρουν πίσω την κοπέλα! Σοφίστηκαν λοιπόν το τέχνασμα της «Καμήλας», κάτι παρόμοιο με το… Δούρειο Ίππο. Έτσι κατασκεύασαν μια υποτυπώδη καμήλα, και κρυμμένοι μερικοί κάτω από αυτή και άλλοι μασκαρεμένοι από έξω ακολουθούσαν για να μη προκαλέσουν υποψίες. Οι νέοι, λοιπόν, του χωριού έστησαν ένα γλέντι και μαζί με την «καμήλα», κατευθύνθηκαν στους τουρκομαχαλάδες, όπου γινόταν γιορτή και γλέντι των Τούρκων με αληθινές καμήλες.
Καθώς χόρευαν και έπιναν οι Γαλατσάνοι, ανάμεσα στους Τούρκους, πλησίασαν στο αρχοντικό του αγά. Οι Τούρκοι βλέποντας το κέφι των νέων, άνοιξαν τις πόρτες του οντά κι άρχισαν κι αυτοί να πίνουν και να γλεντούν μαζί τους με αποτέλεσμα να αφήσουν αφύλαχτο το δωμάτιο όπου κρατούσαν τη Μανιώ! Τότε ο αγαπημένος της, με τη βοήθεια των φίλων του ελευθέρωσε τη Μανιώ, την έκρυψε κάτω από την «καμήλα» και την πήγε στο χωριό, όπου την επόμενη μέρα έγινε ο γάμος της με το παλικάρι, ώστε να μη μπορούν να την ξαναπάρουν πίσω οι Τούρκοι. Από τότε και κάθε χρόνο, ανήμερα των Θεοφανίων, αναβιώνει το έθιμο της «Καμήλας» σε ανάμνηση εκείνου του γεγονότος. Την ημέρα λοιπόν των Φώτων κατασκευάζεται το ομοίωμα της καμήλας, το οποίο είναι ένας ξύλινος σκελετός με επένδυση από χοντρά ρούχα υφαντά, ενώ στο εσωτερικό του είναι τοποθετημένα μεγάλα κουδούνια με τέτοιο τρόπο, ώστε να βγάζουν αρμονικό ήχο! Οι νέοι του χωριού, ντύνονται με τις τοπικές ενδυμασίες . Μετά τη Θεία Λειτουργία, τα νταούλια και οι ζουρνάδες παίζουν το τραγούδι «Απόψε μας κλέψαν τη Μανιώ, τρεις Τούρκοι αρβανιτάδες», δίνοντας έτσι το σύνθημα για να αρχίσει η γιορτή και το γλέντι, με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων του χωριού και όχι μόνο. Την επόμενη μέρα, τ ΄Αι Γιαννιού, γίνεται η αναπαράσταση του γάμου της Μανιώς. Νύφη και κουμπάρα, είναι άνδρες ντυμένοι με γυναικεία ρούχα. Κι αυτό γίνεται, γιατί εκείνα τα χρόνια, οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάρουν μέρος σε δημόσια γλέντια! Οι φίλοι του γαμπρού, με συνοδεία οργάνων, ξεκινούν να πάρουν την κουμπάρα. Με την κουμπάρα λοιπόν, ξεκινούν για το σπίτι του γαμπρού, κι από κει με νταούλια και ζουρνάδες αλλά και με καβαλαραίους συνοδεία πάνε και παίρνουν τη νύφη. Η πομπή κατευθύνεται στην πλατεία, όπου ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι. Η αναπαράσταση του εθίμου, γίνεται με κέφι κάθε φορά, με αποτέλεσμα να συγκεντρώνεται πλήθος κόσμου που έχει την ευκαιρία να γλεντήσει και να γευτεί πίτες, παραδοσιακά εδέσματα και λουκάνικα μαζί με άφθονο κρασί και τσίπουρο, όλα προσφορά των κατοίκων και επαγγελματιών της Γαλάτιστας. Το έθιμο πραγματοποιείται υπό την αιγίδα του Δήμου Πολυγύρου με τη συμμετοχή όλων των συλλόγων της περιοχής Γαλάτιστας. Στις 5 Ιανουαρίου, στις 2.30 μμ, θα γίνει η περιφορά των κουδουνιών και ο στολισμός της «Καμήλας». Στις 6 Ιανουαρίου, στις 11.30πμ θα αναβιώσει το έθιμο της «Καμήλας» και στις 7 Ιανουαρίου «Ο Γάμος της Μανιώς». Όλες οι εκδηλώσεις θα γίνουν στην πλατεία επισμηναγού Ιωάννη Χατζούδη.
#2 Στη Σιάτιστα Κοζάνης για τα Μπουμπουσάρια
Το έθιμο των Μπουμπουσαριών αναβιώνει 5 και 6 Ιανουαρίου στη Σιάτιστα. Το βράδυ της Πέμπτης ομάδες Μπουμπουσαριών γλεντάνε μέχρι τις πρωινές ώρες στα κέντρα της πόλης. Ανήμερα των Θεοφανείων στη 1 το μεσημέρι θα γίνει η συγκέντρωση των αρμάτων και μεταμφιεσμένων στην πλατεία Γεράνειας όπου με την συνοδεία των χάλκινων θα γίνει η παρέλαση στο κεντρικό δρόμο της πόλης για να καταλήξει στην πλατεία της χώρας. Εκεί θα στηθεί τρικούβερτο γλέντι με τη συμμετοχή ντόπιων κα επισκεπτών ενώ θα προσφερθούν και εδέσματα. Στη συνέχεια η διασκέδαση θα συνεχιστεί στα κέντρα της Σιατίστας μέχρι τις πρωινές ώρες.
#3 Στην Καστοριά για τα περίφημα Ραγκουτσάρια
«Ραγκουτσάρια» ονομάζουν οι Καστοριανοί το τοπικό καρναβάλι που πραγματοποιείται εδώ το τριήμερο των Θεοφανίων. Είναι μια από τις πιο αυθεντικές ελληνικές γιορτές του Δωδεκαημέρου με εμφανείς ρίζες στην αρχαία διονυσιακή λατρεία. Οι μπάντες των χάλκινων που καταφθάνουν εδώ από πόλεις της Β. Ελλάδας και της Βόρειας Μακεδονίας ξεχύνονται στους δρόμους και παίζουν ασταμάτητα ξεσηκωτικούς βαλκανικούς ρυθμούς. Ο χορός στήνεται παντού στους δρόμους, στην προκυμαία της λίμνης, στα μαγαζιά, στις πλατείες. Παρόμοιο το σκηνικό και στα χωριά του νομού. Τα «Ραγκουτσάρια» αρχίζουν στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανίων, μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα στην πόλη της Καστοριάς, η οποία αποκτά ένα ξεχωριστό χρώμα. Άντρες και γυναίκες, μικροί και μεγάλοι οργανώνονται σε «μπουλούκια», το καθένα με τη δική του παραδοσιακή ορχήστρα, και γλεντούν με χιλίων λογιών μεταμφιέσεις στους δρόμους της πόλης, μέσα σ’ ένα αληθινό πανζουρλισμό. Το έθιμο κορυφώνεται στις 8 Ιανουαρίου, την Πατερίστα, όπως τη λένε οι ντόπιοι, ημέρα του εορτασμού της Αγίας Δομινίκης, με τη μεγάλη παρέλαση των καρναβαλιστών. Νωρίς το απόγευμα παρελαύνουν όλα τα «μπουλούκια», που χορεύοντας σατιρίζουν πρόσωπα και γεγονότα με πηγαία εφευρετικότητα. Τα καλύτερα από αυτά βραβεύονται από τον Δήμο Καστοριάς, που έχει όλη την ευθύνη της διοργάνωσης του τριημέρου. Τα «μπουλούκια» και ο κόσμος καταλήγουν στο Ντολτσό, παλιά μεσαιωνική πλατεία, που έπαιξε σημαντικό ρόλο επί Τουρκοκρατίας στην ενότητα του λαού και τη διατήρηση των εθίμων, όπου μέσα σε ένα οργιαστικό ξεφάντωμα, συναγωνίζονται μεταξύ τους για το ποιο θα καλύψει το άλλο με τη μουσική του.
Το όνομα και η καταγωγή αυτού του εθίμου εντοπίζονται στην κλασική αρχαιότητα, από την οποία μέσω Ρώμης και Βυζαντίου μεταφέρθηκε στις μέρες μας. Είναι πολύ πιθανό το όνομα να προέρχεται από τη λατινική λέξη «rogatores», που σημαίνει ζητιάνοι, και η οποία πολύ εύστοχα ορίζει την ιδιότητα αυτού που συμμετέχει στην ομάδα των μεταμφιεσμένων. Υπάρχει, δηλαδή, η συνήθεια οι μεταμφιεσμένοι να ζητούν διάφορα δώρα από τα σπιτικά που επισκέπτονται σε ανταπόδοση της συνεισφοράς τους στην απομάκρυνση των κακών πνευμάτων. Το τριήμερο των «Ραγκουτσαρίων» αποτελεί ένα από τα τουριστικά αξιοθέατα της Καστοριάς, που κάθε χρόνο συγκεντρώνει όλο και περισσότερους επισκέπτες. Ο Δήμος Καστοριάς, δημιούργησε βίντεο-κάλεσμα για τις τριήμερες καρναβαλικές εκδηλώσεις: “Ιανουάριος 2023. Ένας Καστοριανός γουνοποιός και η γραμματέας του, τηλεφωνούν σε Ρώσο πελάτη τους, για να μάθουν εάν υπάρχει κάποιο ελπιδοφόρο νέο σχετικά με την κρίση της αγοράς της γούνας. Εξ αιτίας μιας τηλεφωνικής βλάβης όμως, στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής βρίσκεται ένας απρόσμενος συνομιλητής… Ο γουναράς παρόλα αυτά πιστεύει ότι συνομιλεί με τον πελάτη του και ούτε καν φαντάζεται με ποιον πραγματικά συνομιλεί και ποια διαδικασία διέκοψε εν αγνοία του… Τα Καστοριανά «Ραγκουτσάρια» φέτος στα καλύτερα τους με αντιπολεμικό μήνυμα!”.
#4 Λαϊκά Δρώμενα σε επτά χωριά της Δράμας τις ημέρες των Φώτων
Άνθρωποι με ζωόμορφες μεταμφιέσεις θα δηλώσουν τις επόμενες μέρες τη …θορυβώδη παρουσία τους σε επτά χωριά της Δράμας. Στο ρυθμό της λύρας και του νταχαρέ, θα χορέψουν έντονα για να ηχήσουν τα κουδούνια με τα οποία έχουν ζωστεί και να μεταφέρουν έτσι το μήνυμα της καλής χρονιάς, της υγείας και της καρποφορίας. Στο επίκεντρο των λαϊκών δρώμενων του Δωδεκαημέρου της Δράμας, θα βρεθούν η Καλή Βρύση, το Μοναστηράκι, ο Ξηροπόταμος, η Πετρούσα, ο Βώλακας, το Παγονέρι και οι Πύργοι. «Για ακόμα μία φορά, είμαστε στην ευχάριστη θέση να υποδεχθούμε τον χρόνο με τα πανάρχαια Λαϊκά Δρώμενα που θα διαδραματιστούν στις επτά κοινότητες του νομού μας. Η πολιτιστική κληρονομιά τους, που κρατάει από τα αρχαία χρόνια, είναι τεράστια και βαριά. Έχουμε ανάγκη τα Δρώμενα, για να στηριζόμαστε στο παρελθόν, ώστε να έχουμε ένα καλύτερο μέλλον, όπως μας αξίζει», είπε σε σχετική συνέντευξη τύπου ο αντιπεριφερειάρχης Δράμας Γρηγόρης Παπαεμμανουήλ και τόνισε ότι το έθιμο διατηρείται χάρη στους ανθρώπους που εκπροσωπούν την παράδοση, ενώ υπογράμμισε το τεράστιο τουριστικό ενδιαφέρον που υπάρχει από επισκέπτες από άλλες περιοχές της χώρας. «Η Δράμα είναι η γη των Ηδονών της αρχαίας Φυλής των Θρακών και σεμνύνεται ότι διασώζει αρχαιότατη παράδοση, που φτάνει μέχρι την αχλή του μύθου, του αρχαιότερου ελληνικού μύθου της αρπαγής της Περσεφόνης, έως τη μάχη του Λυκούργου με το Διόνυσο, οπότε και επικράτησε η λεγόμενη Διονυσιακή λατρεία στην περιοχή μας. Μέχρι να μπει ο λόγος στην έννοια του θεάτρου, ορισμένες θρακικές φυλές έκαναν κάποια δρώμενα, τα οποία ακόμη και σήμερα συνεχίζουν να τελούνται», δήλωσε στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο πρόεδρος του Κέντρου Πολιτιστικής Ανάπτυξης Ανατολικής Μακεδονίας Γιάννης Παπουτσής, τονίζοντας ότι αυτές τις επιβιώσεις τα μέλη των κατά τόπους πολιτιστικών συλλόγων τις κρατούν ως κόρη οφθαλμού και τις υπηρετούν με ευλάβεια.
Αράπηδες στο Μοναστηράκι και τον Ξηροπόταμο και Χαράπια στο Παγονέρι
Κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός της περιοχής αποτελούν οι «Αράπηδες». Ένα έθιμο με μορφή δρωμένου, που τελείται ανήμερα των Θεοφανείων στο Μοναστηράκι για την ευετηρία. Στο θίασο των δρώντων ή αλλιώς στην «τσέτα», μετέχουν ακόμη, οι Γκιλίγκες (νύφες), οι Παππούδες και οι Τσολιάδες (Εύζωνοι). Στην πλατεία του χωριού στήνεται ο …τρανός χορός και ακολουθεί η αναπαράσταση του εικονικού γάμου ή πολέμου, καθώς και η αναπαράσταση του εικονικού οργώματος και τις σποράς.
Αντίστοιχο σκηνικό στήνεται στον Ξηροπόταμο, όπου στη μεταμφίεση των Αράπηδων κυριαρχεί το μαύρο χρώμα, μαύρες φλοκωτές κάπες, εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες και κεφαλοστολές από γιδοπροβιές. Κατά τη διάρκεια αναβίωσης του δρωμένου, η τσέτα των Αράπηδων παρελαύνει στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους, ενώ τη συμπληρώνουν, ο Εύζωνες (γαμπροί), οι Γκελίγκες (νύφες) και οι Μάνγκουδες (παλιάτσοι). Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως, μαζεύονται όλοι γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, σε μια μυσταγωγία, που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό όλων, συμβολίζοντας έτσι, τη χειμερία νάρκη της φύσης και την ανάστασή της με τον ερχομό της άνοιξης. Την ίδια μέρα, στο Παγονέρι αναβιώνει το δρώμενο των Χαράπηδων ή Αράπηδων, στο οποίο κυριαρχούν τα πειράγματα, οι χοροί και τα τραγούδια υπό τους ήχους της γκάιντας και του νταχαρέ. Οι Αράπηδες είναι μεταμφιεσμένοι με προβιές που καλύπτουν όλο το σώμα, φέρουν μάσκα με τρεις τρύπες για τα μάτια και το στόμα, στη μέση κρεμούν κουδούνια, στο χέρι κρατούν ξύλινα σπαθιά και στάχτη και φορούν γουρουνοτσάρουχα.
Μπαμπούγερα στην Καλή Βρύση και Μπάμπιντεν στην Πετρούσα
Τα «Μπαμπούγερα», δηλαδή οι μεταμφιεσμένοι σύγχρονοι σάτυροι (ακόλουθοι) του θεού Διόνυσου, που κάνουν την εμφάνιση τους στους δρόμους της Καλής Βρύσης, είναι ορμητικοί και υπερκινητικοί. Ένα δρώμενο που έχει τις ρίζες του στη λατρεία του θεού Διόνυσου κατά την αρχαιότητα. Το έθιμο διαδραματίζεται στις 6 και 7 Ιανουαρίου και κορυφώνεται στις 8 του ίδιου μήνα, με την αναπαράσταση του εικονικού γάμου. Μάλιστα, στο συγκεκριμένο δρώμενο -και συγκεκριμένα στο ρόλο του κουμπάρου, θα συμμετέχει ένας ελληνικός πολιτιστικός σύλλογος που δραστηριοποιείται στην Ολλανδία.
Αντίστοιχα, ένα δρώμενο που αποβλέπει στην καλοτυχία, τη γονιμότητα, την καρποφορία, την απελευθέρωση της γης από τα δεσμά του χειμώνα, λαμβάνει χώρα στην Πετρούσα. Κυρίαρχο στοιχείο του εθίμου είναι η καμήλα, η οποία συμβολίζει τις περιπέτειες του ανθρώπου μέσα στη ζωή και το χρόνο και την αποφασιστικότητά του να συνεχίσει να παλεύει κόντρα στις ελλείψεις και τις στερήσεις. Το «Μπάμπιντεν» κορυφώνεται στις 8 Ιανουαρίου, με την αναπαράσταση οργώματος και σποράς καθώς και άλλων εργασιών, με την παρουσία του σταχτή και των ανδρείκελων, που αναπαριστούν την γενετήσια ορμή και με γλέντι που κρατά μέχρι αργά το βράδυ. Παραδοσιακά δρώμενα στο Βώλακα και λαϊκά δρώμενα στους Πύργους Κάθε εποχή του χρόνου οι ντόπιοι στο Βώλακα αναβιώνουν με μοναδικό τρόπο αρχαία έθιμα, πλούσια σε συμβολισμούς. Η εικονική σπορά, το μιμητικό όργωμα, οι νύφες, οι κουμπάροι, οι ροπαλοφόροι, παίζουν τον ρόλο τους στο δρώμενο που ξορκίζει το κακό από το χωριό, εδώ και αιώνες. Έθιμα όπως αυτά της μπάρας, των Αράπηδων και το Μπάμπιντεν, έρχονται να αναβιώσουν τις μέρες αυτές μέσα σε ένα κλίμα σκωπτικό, σατυρικό και γιορτινό. Στα δρώμενα των Πύργων συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι του χωριού πίνοντας και χορεύοντας υπό τους ήχους της γκάιντας, της μακεδονικής λύρας και του νταχαρέ ενώ σημείο αναφοράς αποτελούν οι μεταμφιέσεις και οι εικονικές αναπαραστάσεις με ευετηρικό πάντα χαρακτήρα και με έντονους συμβολισμούς.
#5 Οι «Φωταροί» στο Παλαιόκαστρο
Κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός για το Παλαιόκαστρο από πολύ παλιά είναι «Οι Φωταροί». Παραμονή αλλά και ανήμερα των Θεοφανίων πραγματοποιείται εδώ και χρόνια, ένα έθιμο με μορφή δρώμενου, που ίσως είναι και μοναδικό, σε ό,τι αφορά το εθιμοτυπικό του, στον ελληνικό χώρο. Την ονομασία του την οφείλει στην ημέρα που πραγματοποιείται, την ημέρα των Φώτων. Λαϊκό Δρώμενο, όπως μας αποκαλύπτει και η ίδια η λέξη, είναι το είδος εθίμου που έχει δράση. Είναι σα μια μορφή λαϊκού θεάτρου, με την συλλογική συμμετοχή μιας ομάδας ατόμων από την ίδια κοινότητα. Αυτή η λαϊκή ομάδα συντηρεί, διατηρεί και αναβιώνει αυτή την πρωτότυπη και αυθεντική παράδοση του τόπου. Προάγγελος της τέλεσης του δρώμενου είναι το χαρμόσυνο χτύπημα της καμπάνας στην εκκλησία του χωριού μας, το απόγευμα της παραμονής των Θεοφανείων. Την παραμονή λοιπόν και κατά το σούρουπο μαζεύονται οι Φωταροί στην εκκλησία του χωριού, στον Αϊ-Θανάση. Αφού χτυπήσουν την καμπάνα, ορκίζεται ο «Βασιλιάς». Η «ορκωμοσία» είναι απλή και συμβολική. Μπροστά στην εικόνα του Αγίου κάνει τρεις μετάνοιες για να πάρει την ευλογία του. Είναι αυτός που θα φορέσει την παραδοσιακή κάπα των βοσκών και τα κουδούνια και θα σύρει το χορό την άλλη μέρα. Στη συνέχεια όλοι οι Φωταροί γυρίζουν τα σπίτια του χωριού προσφέροντας απλόχερα την ευθυμία και τη χαρά σε όλους τους συγχωριανούς και λέγοντας τα κάλαντα των Φώτων. Αυτά έχουν τις ιδιαιτερότητές τους, αφού υπάρχει τραγούδι για κάθε μέλος της οικογένειας. Υπάρχει τραγούδι, α) για τον «Άρχοντα και την Αρχόντισσα» δηλαδή τον νοικοκύρη του σπιτιού και τη σύζυγό του, β) για το «Λεβέντη» δηλαδή για το ελεύθερο αγόρι του σπιτιού, γ) για την «Κόρη» την ελεύθερη κοπέλα, δ) το «Αστρούδι» δηλαδή το μικρό παιδί της οικογένειας, ε) για την «Πόζα» δηλαδή τη χήρα γυναίκα και στ) τέλος όλα τα κάλαντα τελειώνουν με τα «Σπίτια» το τραγούδι του σπιτιού. Βέβαια όπως είναι φυσικό, ανάλογα με τα άτομα της οικογένειας λέγονται και οι ανάλογες στροφές του τραγουδιού. Σε κάθε σπίτι η νοικοκυρά έχει ετοιμάσει τα απαραίτητα κεράσματα για τους Φωταρούς. Υπάρχει παντού ένα ποτήρι τσίπουρο καθώς και μεζέδες, αλλού νηστίσιμους μιας και είναι μέρα νηστείας και αλλού λουκάνικο και χοιρινό από το γουρούνι που σφάχτηκε τα Χριστούγεννα. Το τσίπουρο είναι απαραίτητο για να ζεστάνει τους Φωταρούς σε μια τόσο κρύα νύχτα, αλλά και να τους ευθυμήσει κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους από σπίτι σε σπίτι. Αφού οι Φωταροί έχουν γυρίσει όλα τα σπίτια του χωριού το βράδυ της παραμονής, τελευταίο σπίτι αφήνουν, για τη μέρα των Φώτων, το σπίτι του παπά. Όταν σχολάσει η εκκλησία και έχει γίνει ο Αγιασμός των νερών, πηγαίνουν και στον παπά του χωριού, για τον οποίο υπάρχει ιδιαίτερο τραγούδι.
ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΔΡΩΜΕΝΟΥ
Ο «Βασιλιάς» Ο βασιλιάς, είναι αυτός που την προηγούμενη μέρα ορκίστηκε μπροστά στην εικόνα του Αγίου Αθανασίου. Φοράει το ταλαγάνι (παραδοσιακή κάπα των βοσκών), φορτώνεται με μεγάλα κουδούνια τα οποία κάνουν εκκωφαντικό θόρυβο. Βάζει στην πλάτη του, κάτω από το ταλαγάνι, ένα μαξιλάρι, ώστε να φαίνεται καμπούρης και πιο αστείος. Κρατάει ένα μεγάλο ξύλινο σπαθί με το οποίο κάνει κινήσεις-παραγγέλματα. Τον χρησιμεύει για να χτυπά ή να αποθαρρύνει τους «ανεπιθύμητους» αλλά και να τιμωρεί τους «ανυπάκουους» του χορού. Είναι αυτός που σέρνει πρώτος το χορό. Ο «Μάγειρας» Είναι ντυμένος τσολιάς. Δεν χορεύει μαζί με τους άλλους Φωταρούς, αλλά κάθεται στη μέση του χορού δίπλα στο λουκάνικο. Κρατάει ένα μεγάλο ξύλινο σπαθί, αλλά δεν ακολουθεί τα παραγγέλματα του «Βασιλιά». Έργο του είναι να φυλάει το λουκάνικο. Οι «Φωταροί» Είναι ντυμένοι με παραδοσιακές στολές και αποτελούν το κυρίως σώμα του χορού. Κρατάνε στα χέρια τους μεγάλα ξύλινα σπαθιά. Ακολουθούν με αυτά τις κινήσεις-παραγγέλματα του «Βασιλιά», αλλά προστατεύουν και το λουκάνικο.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΩΜΕΝΟΥ
Την ημέρα των Φώτων γύρω στο μεσημέρι, ο κόσμος έχει ήδη συγκεντρωθεί στην πλατεία ή στον προαύλιο χώρου του συλλόγου, (πρώην Δημοτικό σχολείο), και περιμένει να δει το πατροπαράδοτο έθιμο. Κάθε χρόνο, παρά το δύσκολο της εποχής, ο κόσμος είναι πολύς, όχι μόνο από το χωριό μας αλλά και από τις γύρω περιοχές. Σε λίγο ακούγεται ο ήχος των μεγάλων κουδουνιών και οι Φωταροί κάνουν την εντυπωσιακή εμφάνισή τους. Πρώτος, με την περίεργή του περιβολή, εμφανίζεται ο «Βασιλιάς». Ακολουθούν οι Φωταροί και τελευταίος βγαίνει ο μάγειρας, κρατώντας δεμένο σε ένα μικρό κοντάρι το λουκάνικο. Όλοι που είναι στο χορό, κρατούν στα χέρια τους από ένα ξύλινο σπαθί, για να ξυλοφορτώσουν αυτούς που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο. Στη μέση του χορού μπήγεται το μικρό κοντάρι, που πάνω του είναι δεμένο το λουκάνικο και γύρω από αυτό αρχίζουν τον χορό οι Φωταροί. Σκοπός του εθίμου: όποιος θέλει, από τον κόσμο που παρακολουθεί, να προσπαθήσει να πάρει το λουκάνικο.Από την άλλη μεριά οι Φωταροί είναι αυτοί που φυλάνε με τις μαχαίρες το λουκάνικο και δεν επιτρέπουν σε κανένα να το πάρει. Όπως καταλαβαίνετε, κεντρικό «πρόσωπο» του εθίμου είναι το λουκάνικο! Αυτός που θα καταφέρει τελικά να το πάρει, θα είναι ο καλότυχος της χρονιάς. Ο χορός αρχίζει. Ο «βασιλιάς» που χορεύει πρώτος με τη μαχαίρα του κάνει διάφορες κινήσεις-κόλπα, που και οι υπόλοιποι Φωταροί είναι υποχρεωμένοι να κάνουν. Σε διαφορετική περίπτωση, ο Βασιλιάς έχει το δικαίωμα σ΄ αυτόν που δεν υπακούσει να τον τιμωρήσει χτυπώντας τον με τη μαχαίρα. Όσοι βρίσκονται έξω από το χορό προσπαθούν να πάρουν το λουκάνικο. Οι πιο τολμηροί που θα δοκιμάσουν, θα δεχτούν χτυπήματα από όλους τους Φωταρούς. Ο χορός θα τελειώσει όταν θα έρθει κάποιος απ΄ έξω από το χορό και θα καταφέρει να πάρει το λουκάνικο. Οι μαχαίρες πετιούνται στη μέση του χορού και ο χώρος είναι έτοιμος για να δεχθεί όλους τους καλεσμένους, που όλη αυτή την ώρα, παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον τα δρώμενα. Σε λίγο στήνεται μεγάλος χορός με τη συμμετοχή όλου του κόσμου και κρατάει μέχρι να βασιλέψει ο ήλιος. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί ότι, σε όλη τη διάρκεια του γλεντιού μοιράζεται στους καλεσμένους άφθονο κρασί και νόστιμα λουκάνικα.
ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ
Όπως συμβαίνει με πολλές εθιμικές εκδηλώσεις, έτσι και οι Παλαιοκαστρινοί ερμηνεύουν το δρώμενό τους σύμφωνα με την τοπική παράδοση. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όπως σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, έτσι και στο χωριό μας, έρχονταν οι Τούρκοι και μάζευαν το φόρο της δεκάτης. Μέσα στο χειμώνα είχε τελειώσει πια και η συγκομιδή των καρπών της γης με αποτέλεσμα τα κελάρια των χωριανών να είναι γεμάτα. Έρχονταν λοιπόν οι Τούρκοι στο χωριό για να εισπράξουν τον παραπάνω φόρο, άλλοτε σε είδος και άλλοτε σε χρήμα. Οι παππούδες μας για να τους ξεγελάσουν και να γλιτώσουν τους φόρους, οργάνωναν τραπέζια – καλή ώρα όπως το σημερινό – όπου μεθούσαν τους Τούρκους αξιωματούχους και τους έβαζαν να υπογράψουν χαρτιά, στα οποία φαίνονταν ότι δεν τους χρώσταγαν τίποτα. Έτσι γλίτωναν από αυτόν τον αβάσταχτο φόρο. Σύμφωνα με μελέτες και καταγραφές διαφόρων Ερευνητικών Κέντρων Λαογραφίας στην Ελλάδα τέτοιου είδους έθιμα-δρώμενα έχουν τις ρίζες τους στις διονυσιακές τελετές της αρχαίας Ελλάδας. Οι Φωταροί του Παλαιοκάστρου με το γενικότερο τελετουργικό πλαισίωμα, είναι μια τοπική παραλλαγή του εθίμου των μεταμφιέσεων του Δωδεκαημέρου, με άμεση αναγωγή σε στοιχεία του Διονυσιακού λατρευτικού κύκλου. Ότι δηλαδή ο Βασιλιάς φοράει ταλαγάνι, οι κουδούνες και το μαξιλάρι-καμπούρα, ο μάγειρας ντυμένος τσολιάς, οι μιμητικές κινήσεις των Φωταρών, το κέντρο του ενδιαφέροντος ένα λουκάνικο, τα κεράσματα (κρασί φαγητό), ο χορός, οι ευχές και τέλος η ενεργή συμμετοχή του κόσμου, είναι πυρήνας πολλών αγροτικών τελετουργιών που έχουν ως κύριο σκοπό την καλοχρονιά και συμβολίζουν την αναγέννηση της γης ενόψει της άνοιξης που έρχεται. Απόηχος μακρινός από τις τελετουργίες σηματοδοτεί την καταγωγή νεοελληνικών δρώμενων όπως οι Φωταροί του Παλαιοκάστρου. Εκείνο που έχει σημασία είναι πως τέτοια έθιμα αξιέπαινα αναβιώνουν κάθε χρόνο, ως έκφραση ψυχικής ανάγκης και ως εκπλήρωση καθήκοντος προς την τοπική κοινωνία. Δεν πρέπει λοιπόν να χαθούν και η διατήρηση και συνέχισή τους εξαρτάται πια από εμάς. Για να μην ξεχνούν οι μεγαλύτεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι…
#6 Τζαμαλάρια στην Άρνισσα Πέλλας
Τα Τζαμαλάρια είναι ένα παραδοσιακό έθιμο που αναβιώνει στο χωριό Άρνισσα Πέλλας την ημέρα των Φώτων. Επίκεντρο του εθίμου είναι ο γάμος. Πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ένα ζιζάνιο, το “μπουμπάρι”, που μπαίνει ανάμεσα στους νεόνυμφους και τους παρενοχλεί, τους προτείνει άλλο ταίρι. Το έθιμο περιλαμβάνει ατελείωτο γλέντι στους δρόμους του χωριού. Τα «Τζάμαρλα» είναι ένα χορευτικό λατρευτικό δρώμενο των κατοίκων της Άρνισσας, του παλιού Όστροβου, με ρίζες πολλών αιώνων. Το βασικό θέμα του εθίμου είναι μια από τις σημαντικότερες τελετές των ανθρώπων, ο γάμος, ο οποίος σατιρίζεται με διάφορους τρόπους. «Νύφη» ντύνεται ένα αγόρι που βαστάζεται από δύο «Καπετανέους» οι οποίοι προσπαθούν να προστατέψουν την τελετή του γάμου από το «Μπούμπαρ», το ζιζάνιο, που αποτελεί το άλλο κεντρικό πρόσωπο του εθίμου. Το «Μπούμπαρ» προσπαθεί να δώσει, με τις ενέργειες και τις κινήσεις του, ένα κωμικό και ταυτόχρονα τραγικό χαρακτήρα στην όλη παράσταση του δρώμενου. Πειράζοντας την νύφη σκοτώνεται από τους «Καπετανέους» έπειτα από βαριά χτυπήματα μεγάλων «Λασταγκαρκίων-Βασταγαρίων».
Στη συνέχεια τον λόγο παίρνει ο «Μπάετς-Παινευτής», ένα ακόμη πρόσωπο της παρέας, ο οποίος «,παέσε-παινεύει», τα μέλη του σώματος του «Μπούμπαρ» και εικονικά τα μοιράζει, ανάλογα με την χρησιμότητά τους, στον κόσμο που συμμετέχει. Η παράσταση τελειώνει με την ανάσταση του «Μπουμπαριού» και τα τρελά, από χαρά, πηδήματα των Τζαμαλάρηδων που προσπαθούν με αυτόν τον τρόπο να προκαλέσουν θόρυβο χαράς τραγουδώντας πολλές φορές «Τσάρνα όφτσα,μπέλο μλέκο, μπρούς, μπρούς – Μαύρη προβατίνα άσπρο γάλα, μπρούς, μπρούς». Σύμφωνα με το έθιμο, ένα αγόρι ηλικίας από 16 μέχρι 35 χρόνων ντύνεται νύφη με παραδοσιακή τοπική φορεσιά, ενώ άλλα δύο της ίδιας ηλικίας ντύνονται τα αδέρφια της νύφης που την κρατάνε. Ένα ακόμα ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλο το χωριό με συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας. Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται ένα δρώμενο κατά το οποίο το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει την νύφη, αλλά τα αδέρφια το ρίχνουν στο έδαφος σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματος του. Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται πάνω και λένε το σύνθημα “μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους” και έτσι συνεχίζουν. Η νύφη στο έθιμο συμβολίζει τον νέο χρόνο, τα αδέρφια συμβολίζουν τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.
#7 Στον Άνω Άγιο Ιωάννη της Κατερίνης καίνε τον καλικάντζαρο
Το «κάψιμο του καλικάντζαρου» θα αναβιώσει και φέτος στον Άνω Άγιο Ιωάννη, την Πέμπτη 5 Ιανουαρίου (παραμονή των Φώτων) στις 18:00, στην πλατεία του χωριού, στο χώρο μπροστά από την Εκκλησία. Την εκδήλωση αναβίωσης του εθίμου συνδιοργανώνουν ο ποντιακός πολιτιστικός σύλλογος Άνω Αγίου Ιωάννη «ΑΡΓΟΣ» και ο Δήμος Κατερίνης. Πρόκειται για έθιμο που συμβολίζει τον εξορκισμό των κακών πνευμάτων, έχει τις ρίζες του στο Άργος του Πόντου και αναβιώνει εδώ και 90 χρόνια.
#8 Αράπηδες στον Προφήτη και Λουγκατζάρια στο Μόδι
Ένα από τα παλαιότερα έθιμα, το Αραπλούκι ή Αραπλίκι αναβιώνει στον Προφήτη την ημέρα των Θεοφανίων. Οι κουδουνοφόροι Αράπηδες, μαζί με τους Τσολιάδες, τη Νύφη, τον Παππού και τη Μπάμπω, εμφανίζονται στους δρόμους του Προφήτη, σκορπώντας το κέφι και ξεσηκώνοντας περαστικούς και επισκέπτες. Αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία και τον Αγιασμό των υδάτων, ομάδες από Αράπηδες γυρίζουν τα σπίτια λέγοντας παραδοσιακά κάλαντα. Το μεσημέρι, δεκάδες κουδουνοφόροι πραγματοποιούν τη δική τους παρέλαση, με τελικό προορισμό την κεντρική πλατεία του Προφήτη. Εκεί αρχίζει το ξέφρενο γλέντι συνοδεία ορχήστρας, κερασμάτων, ντόπιου κρασιού και τσίπουρου. Το έθιμο των Αράπηδων, ανάγεται στην Αρχαία Ελλάδα, ωστόσο στην Τουρκοκρατία είχε πρακτική εφαρμογή. Κάτοικοι του χωριού, που υπέφεραν από τις επιδρομές των άγριων Γιουρούκων, οι οποίοι άρπαζαν τα κοπάδια, έπαιρναν τις σοδιές και έκλεβαν τις κοπέλες, μεταμφιεσμένοι με δέρματα τράγου επιτέθηκαν εναντίον των επιδρομέων και τους έτρεψαν σε φυγή, με αποτέλεσμα να σταματήσουν οι ληστρικές επιδρομές. Ανήμερα των Θεοφανείων, αναβιώνουν και τα Λουγκατζάρια στο Μόδι. Αρχικά θα σερβιριστεί πατσάς από… αγριογούρουνα, ενώ το μεσημέρι, θα ανάψει η παραδοσιακή μεγάλη φωτιά στην κεντρική πλατεία του Μοδίου, όπου θα ψηθούν οι τσιγαρίδες και άλλοι εκλεκτοί μεζέδες, ενώ η μουσική και τα πειράγματα δίνουν τον τόνο στο γλέντι που ακολουθεί.
#9 Το έθιμο με τα κυπαρίσσια και τα πορτοκάλια στο Ασβεστοχώρι
Από την αρχαιότητα εντυπωσίαζαν τα αειθαλή δέντρα που διατηρούν το εαυτό τους ζωντανό όλο το χρόνο. Συχνά τα λάτρευαν γιατί πίστευαν ότι είχαν μια δύναμη αιωνιότητας. Ιδιαίτερα τα κυπαρίσσια τα ταύτιζαν με την αιωνιότητα και αποτελούσε σύμβολο αθανασίας. Είναι γνωστός εξάλλου ο μύθος του Κυπάρισσου που είχε αχώριστο φίλο του το ιερό ελάφι του θεού Απόλλωνα. Κάποια μέρα βγήκε ο Κυπάρισσος για κυνήγι και σκότωσε κατά λάθος το ιερό ελάφι. Ο Κυπάρισσος από τη βαθειά του θλίψη ζήτησε από το θεό Απόλλωνα να τον αφήσει να πεθάνει κι εκείνος, αλλά τα δάκρυά του να τρέχουν αιώνια. Έτσι τον μεταμόρφωσε σε δένδρο, την κυπάρισσο (κυπαρίσσι), του οποίου τα δάκρυα από τις πληγές του κορμού μοιάζουν με δάκρυα ανθρώπου. Η σύνδεση του κυπαρισσιού με την αιωνιότητα και την αθανασία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, όπου οι χριστιανοί που πιστεύουν στην αιώνια ζωή και την ανάσταση των νεκρών, φυτεύουν στα κοιμητήρια κυπαρίσσια. Τα πορτοκάλια πάλι, ήταν τα χρυσά μήλα των εσπερίδων που έφερε ο Ηρακλής στον Ευρυσθέα. Αλλά και η θεά Γαία είχε δωρήσει στην Ήρα για το γάμο της με τον Δία ένα δενδρύλλιο πορτοκαλιάς, οι καρποί της οποίας θα της χάριζαν γονιμότητα. Έτσι το πορτοκάλι αποτελεί σύμβολο του πλούτου, της αειφορίας, της υγείας και της γονιμότητας. Στο Ασβεστοχώρι το έθιμο με το κυπαρίσσι και τα πορτοκάλια μεταφέρθηκε πιθανόν από τους Αγίους Τόπους στα τέλη του 19ου αιώνα από Ασβεστοχωρίτες τεχνίτες ασβεστάδες. Οι ιερείς και οι επίτροποι καθώς και άλλοι ενορίτες, τρεις μέρες πριν τα Φώτα, φέρνουν και κρεμούν στο κέντρο του ναού ένα μεγάλο κυπαρίσσι. Κάτω από το κυπαρίσσι στήνεται ένα ειδικό τραπέζι και γύρω γύρω στήνονται άλλα τέσσερα μικρότερα κυπαρίσσια. Από το κεντρικό κυπαρίσσι μέχρι τις δύο απέναντι κολώνες απλώνονται κλαδιά που σχηματίζουν μαζί με το κεντρικό κυπαρίσσι έναν σταυρό. Πάνω στα κλαδιά των δέντρων κρέμονται πορτοκάλια που έχουν επάνω τους λίγο ξάφι (φύλο χρυσού) και κάτω από το δέντρο σχηματίζεται με πορτοκάλια σταυρός με τρεις σειρές κρεμαστά πορτοκάλια που έχουν επίσης ξάφι. Είναι ένα έθιμο με το οποίο ευχόμαστε ο νέος χρόνος και ο βαπτισθείς Χριστός να φέρει πλούτο, υγεία, γονιμότητα, αειφορία (πορτοκάλια) για αυτή τη ζωή και για την άλλη ζωή την αιωνιότητα (κυπαρίσσι). Το πορτοκάλι με το κλαδάκι κυπαρισσιού (η μπομπονιέρα του Χριστού) Ανήμερα τα Θεοφάνια, κάθε πιστός παίρνει από τα πανέρια που περιφέρουν οι επίτροποι, ένα πορτοκάλι, αφήνοντας παράλληλα το αντίτιμο στον περιφερόμενο δίσκο. Το πορτοκάλι έχει περασμένο ένα κλαδάκι κυπαρισσιού. Είναι η λεγόμενη «μπομπονιέρα για την Βάπτιση του Χριστού«. Με τον τρόπο αυτό ευχόμαστε αυτά που συμβολίζουν το πορτοκάλι και το κυπαρίσσι, δηλαδή πλούτο, αειφορία, υγεία, γονιμότητα και την αιώνια ζωή. Η λαμπάδα με μήλο, πορτοκάλια, σύκα και φλουριά (λαμπάδα του Χριστού) Από παλιά οι ανάδοχοι έφτιαχναν για τα βαφτιστήρια τους τις λεγόμενες «λαμπάδες για τη βάπτιση του Χριστού«. Οι λαμπάδες αυτές είχαν περασμένες δύο πορτοκάλια με ξάφι, ένα μήλο, μερικά σύκα ανάμεσα και φλουριά κρεμασμένα με κόκκινη κλωστή. Η λαμπάδα συμβολίζει «το φως του κόσμου«, που πρέπει να είναι οι χριστιανοί, όπως μας είπε ο Κύριος. Τα πορτοκάλια και τα μήλα με το ξάφι, καθώς και τα χρυσά φλουριά συμβολίζουν τον πλούτο, την αειφορία, την γονιμότητα και την υγεία. Τα σύκα συμβολίζουν την γλυκύτητα που ευχόμαστε να έχει η ζωή μας και η κόκκινη κλωστή την αγάπη που πρέπει να έχουμε οι χριστιανοί μεταξύ μας.
#10 Οι «Φούταροι» στον Άγιο Πρόδρομο Χαλκιδικής
Κυρίαρχο έθιμο των Θεοφανίων για τον Άγιο Πρόδρομο Χαλκιδικής είναι οι «Φούταροι». Κατά το έθιμο αυτό, την παραμονή των Φώτων, οι «Φούταροι», νέοι άντρες του χωριού, λένε τα κάλαντα και, αντί για χρήματα, μαζεύουν κρέας και λουκάνικα από τους κατοίκους. Την ημέρα του Αϊ Γιάννη, οι «Φούταροι» χορεύουν στην πλατεία του χωριού, ενώ όταν βγαίνουν από τον χορό, παίρνουν από ένα ρόπαλο ο καθένας. Ξαναμπαίνοντας στο χορό, πετούν τα ρόπαλα ψηλά και σφυρίζουν δυνατά για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.
Πηγή: parallaximag.gr