Είναι γνωστό από τα ομηρικά έπη πως η παράδοση του αφηρωϊσμένου[1] νεκρού υπάρχει στον ελληνικό χώρο από τον 8ο αιώνα π.Χ. (χρονική περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας συγγράφηκαν τα έπη). Είναι ακόμη αρκετά πιθανό αυτή η παράδοση να έχει τις ρίζες της στη μυκηναϊκή εποχή και να συνέχισε τα επόμενα χρόνια ως λατρεία προς τους νεκρούς. Σύμφωνα με τον Farnell Lewis[2] , Άγγλου μελετητή της ελληνικής αρχαιότητας, οι θυσίες στους νεκρούς αποτελούν μια απόδειξη για την ύπαρξη της λατρείας τους, η οποία πραγματοποιούταν στο πλαίσιο της νεκρομαντείας, καλούνταν δηλαδή οι νεκροί στον επίγειο κόσμο να ερωτηθούν για τα μελλούμενα.
Παρ’ όλα αυτά οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως δεν υπήρχε περίπτωση ένας κοινός θνητός να γίνει αθάνατος ή θεός, επειδή μόνο αυτοί που προέρχονταν από σύζευξη θνητών και θεοτήτων ή θεών είχαν τη δυνατότητα να γίνουν κατά το ήμισυ θεοί και κατά το ήμισυ «φαντάσματα» μετά τον θάνατό τους[3] . Ο Ηρακλής, ο Αχιλλέας, οι Διόσκουροι είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Η λατρεία του ήρωα ιππέα και γενικότερα ηρώων με την εικόνα του ιππέα εντάσσεται σ’ ένα πλαίσιο ηρωικών λατρειών που έχουν τις ρίζες τους στη λατρεία των νεκρών. Η τάξη των ηρώων, μεταξύ θνητών και θεών, αποτελεί μια ιδιαιτερότητα της ελληνικής θρησκείας, για την οποία δύσκολα έχει κανείς τη δυνατότητα να βρει ακριβή παράλληλα αλλού. Παρόλο που η λέξη ἣρως κατέχει μια σταθερή θέση στο λογοτυπικό σύστημα, ωστόσο, στη χρήση της γλώσσας πολύ αργότερα από την εποχή των πρώιμων επών σηματοδοτεί την παρουσία ενός νεκρού, ο οποίος από τον τάφο του ασκεί μια ευεργετική ή καταστρεπτική δύναμη και απαιτεί ανάλογη λατρεία.
Η λατρεία αυτή από τον 8οαι. π.Χ. και μετά εκπορεύεται απευθείας από την επίδραση της επικής ποίησης χωρίς να αποτελεί πλέον άμεση συνέχεια της λατρείας των νεκρών. Άλλωστε, στη διάκριση τάφων συγκεκριμένων προσώπων αντιστοιχεί και η σταδιακή υποχώρηση του φαινομένου της κανονικής λατρείας τους ως νεκρών.
Κατά τη διάρκεια των χρόνων της ελληνιστικής περιόδου ο αφηρωϊσμός ενός νεκρού αποτελούσε συνηθισμένο φαινόμενο, γεγονός που πιστοποιείται από τη χρήση της λέξης ἣρως ή ἡρώισσα συνήθως σε πτώση δοτική, σ’ επιτύμβιες επιγραφές. Αυτό στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο ήταν απόφαση μιας οικογένειας ή ομάδας ή πόλεως, για να ξεχωρίσει ένα νεκρό σε σχέση με τους άλλους υψώνοντάς τον στη σφαίρα της αγιότητας κατά κάποιον τρόπο. Στη διάρκεια των αρχαϊκών και των κλασικών χρόνων η εξέλιξη αυτού του γεγονότος αφορούσε περιπτώσεις που έκρυβαν μέσα τους κάτι το μεγαλειώδες, το εξαιρετικό και το θεϊκό. Αρκετοί επιστήμονες θεωρούν πως αυτοί οι ήρωες ήταν δεμένοι μ’ έναν συγκεκριμένο τόπο, ιδιαίτερα δε αν τ’ όνομά τους συνοδευόταν με τοπωνυμικό επίθετο[4]. Κατά την άποψή μου όμως δεν ισχύει κάτι τέτοιο όταν έχουμε δευτερεύουσες θεότητες.
Η εικόνα του ήρωα παρουσιάζεται κυρίως σε μαρμάρινα ανάγλυφα σ’ όλον τον ελληνικό χώρο, απ’ αυτά μπορεί να διαπιστωθεί η παρουσία κοινών στοιχείων για την ηρωική λατρεία σ’ όλη την ελλαδική περιφέρεια. Τέτοιου είδους στοιχεία μπορούν να θεωρηθούν η ενδυμασία του ήρωα και η παράσταση του αλόγου , που του προσδίδει το χαρακτηρισμό του ιππέα. Συνήθως, το ζώο αυτό συναντάται σε αναθηματικά ανάγλυφα με μορφές ηρώων, συνοδεύει τον ήρωα ιππέα ή «Θράκα ιππέα» αλλά και η παρουσία του σε επιτύμβια ανάγλυφα δεν θεωρείται τυχαία.
Πιθανότατα δηλώνει συμβολικά την εξύψωση του νεκρού ή των νεκρών, οι οποίοι απεικονίζονται, στη σφαίρα των ηρώων. Το άλογο, συχνά σε συντετμημένη μορφή, δηλαδή ως προτομή, ήταν σύνηθες θέμα για τη δήλωση απονομής ηρωικών τιμών από μέρους της πολιτείας ήδη από τους κλασικούς χρόνους. Ακολουθώντας τα παραπάνω είναι εύκολο να αποσυσχετίσει κανείς το άλογο από τον κόσμο του Άδη και το χθόνιο συμβολισμό του και να το συνδυάσει περισσότερο με την υψηλή κοινωνική θέση που απαιτούσε ως προϋπόθεση η κατοχή, εκτροφή και γενικότερα η συντήρησή του. Επομένως σε περιοχές όπως η Θεσσαλία , η Μακεδονία και η Θράκη όπου η παρουσία του ήταν συχνή έχοντας μεγάλη οικονομική και στρατιωτική σημασία, το άλογο ως έμβλημα απέκτησε συμβολική αξία.
Το άλογο απεικονίστηκε στα νομίσματα των ελληνικών πόλεων και των δυναστών και συνόδευε τον ήρωα-ιππέα κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η Μακεδονία και η Θράκη τροφοδοτούσε το ρωμαϊκό στρατό με άλογα.
Πέρα όμως από την απεικόνιση του ήρωα στα μαρμάρινα ανάγλυφα υπάρχει η εικονογραφική του παρουσία στην πρόσθια όψη των αρχαίων ελληνικών νομισμάτων. Είναι γνωστό πως στους τύπους[5] των νομισμάτων απεικονίζονταν θεότητες προστάτιδες, ζώα, φυτά ή ο,τιδήποτε άλλο είχε σχέση με τη θρησκεία. Μόνο στην περίοδο των διαδόχων του Αλεξάνδρου βλέπουμε εικόνες βασιλιάδων[6] . Η πρώτη χρονολογικά εμφάνιση λοιπόν του ήρωα ιππέα στη νομισματοκοπία είναι διακριτή στα νομίσματα της Σερμύλης.
Οι πιο αρχαίες κοπές του νομισματοκοπείου της πόλης προσδιορίζονται περίπου στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., οπότε η παράσταση του «εν επιθέσει ιππέως» είναι η παλαιότερη σ’ όλον ελληνικό χώρο. Η Σερμύλη είναι μια πόλη η οποία εκτεινόταν σε σημερινή τοποθεσία της Ορμύλιας που ονομάζεται «Πλατιά Τούμπα» η οποία φαίνεται να είναι αρκετά σημαντική στο «γίγνεσθαι» της περιοχής από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού έως και ελληνιστικά χρόνια. Το σημαντικό είναι πως στα νομίσματά της ο Ήρως Ιππεύς παρουσιάζεται σύμφωνα μ’ αυτά που γνωρίζουμε σήμερα, για πρώτη φορά ως θεός μ’ ιδιαίτερη λατρεία κι όχι ως ένας ανώνυμος ήρωας. Εύλογα λοιπόν γεννάται το ερώτημα, ποιος είναι αυτός ο θεός, ερώτημα γοητευτικό, σύνθετο κι αναπάντητο μέχρι τις ημέρες μας και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο τον ονομάζω ιππέα της Σερμύλης στην επικεφαλίδα αυτού του άρθρου.
Η εικόνα του ήρωα ιππέα σύμφωνα με την άποψη πολλών ερευνητών είναι δανεισμένη από την αρχαία ελληνική τέχνη[7] . Η λατρεία του όμως φαίνεται να είναι απότοκο θρησκευτικού συγκρητισμού[8] που αφορά ελληνικές, ρωμαϊκές, θρακικές και ανατολικές θεότητες. Η παρουσία του ως θεού για όλες τις χρήσεις είναι ένα από τα πρώτα βήματα προς το μονοθεϊσμό[9] .
Η Χαλκιδική λοιπόν ως πανάρχαιο σταυροδρόμι μεταξύ βορρά και νότου, δύσης και ανατολής φαίνεται να είναι το ιδανικό αναδευτήρι μέσα στο οποίο αναμίχθηκαν παραδόσεις, δοξασίες και πεποιθήσεις για να γεννηθεί και να λάβει υπόσταση μεταξύ των θνητών αυτός ο νέος θεός και να συμβάλει στην επισημοποίηση της παρουσίας του με την απεικόνισή του στα νομίσματα της Σερμύλης της οποίας το Θρακικό παρελθόν βοηθά στην προσπάθεια που κάνω να ταυτίσω τον ιππέα με συγκεκριμένη θεότητα.
Η τραγωδία του Ρήσου[10] που αποδίδεται στον τραγωδό Ευριπίδη, φαίνεται επίσης να είναι η αρχαιότερη μαρτυρία της λατρείας του Ρήσου στη βαλκανική χερσόνησο[11] . Στους στίχους (962-973) η μούσα μητέρα του ήρωα περιγράφει τη μεταθανάτια τύχη του Θράκα βασιλέα λέγοντας πως ο γιός της δεν θα ταφεί κάτω από τη μαύρη γη (962) αλλά θα μεταμορφωθεί σ’ ανθρωποδαίμονα και θα ζει αιωνίως στο όρος Παγγαίο ως προφήτης του Βάκχου.
Ο Φλάβιος Φιλόστρατος στο έργο του (Heroicus) μας δίνει πληροφορίες για την λατρεία του που χρονολογικά συμβαδίζουν με την εποχή του (3ος αι. π.Χ.), σύμφωνα μ’ αυτές ο Ρήσος ήταν κυνηγός, πολεμιστής και εκτροφέας αλόγων (ιπποτροφείν τε γαρ φασίν αυτόν και οπλιτεύειν και θήρας άπτεσθαι), ενώ μας πληροφορεί πως στο ιερό του έρχονταν άγρια ζώα και εθελούσια παρέδιδαν τον εαυτό τους σε θυσία κάτι που συναντούμε και στην παράδοση της Ορμύλιας με το ελάφι που ερχόταν από μόνο του να θυσιαστεί στην γιορτή των Αγίων Αποστόλων.
Οι μύθος του Ρήσου παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το μύθο του ήρωα ιππέα των ελληνιστικών χρόνων. Πρώτα απ’ όλα αμφότεροι έχουν θεραπευτικές δυνάμεις. Κατέχουν παράλληλα τη φύση του θεού προστάτη μαζί με τη φύση του πολεμιστή δολοφόνου. Επιπλέον, το άλογο έχει σημαντική συμβολική σημασία για τον καθένα τους.
Ο Ρήσος περιγράφεται ως φημισμένος εκτροφέας και κάτοχος εξαιρετικών αλόγων, επίσης αναγνωρίζεται και ως ικανός κυνηγός ενώ ο ήρωας ιππέας (Θράκας ιππέας) σε μαρμάρινα ανάγλυφα της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου αναπαρίσταται κι αυτός ως κυνηγός.
Μια άλλη ομοιότητα που δένει τις προαναφερόμενες θεότητες προέρχεται από τη γλωσσολογία. Η λέξη ήρως γεννιέται από την λέξη έρος[12] (στην αιολική διάλεκτο έρρος), όπως ονομαζόταν ο Ζεύς κατά τον Ησύχιο τον Αλεξανδρινό , έτσι και η Έρα-Ήρα-hέρα(όπως το λατινικό herus , το γερμανικό herr και το εγγλέζικο σερ). Το θέμα σχετίζεται με το σουμερικό eres, res, re: θεός, βασιλεύς, κύριος[13] . Από δώ προέρχεται και το όνομα Ρήσος που σημαίνει βασιλεύς. Εξαιτίας των παραπάνω θέλω να πιστεύω πως ο απεικονιζόμενος ιππέας στα νομίσματα της Σερμύλης είναι ο θράκας Ρήσος και πως στη Σερμύλη για πρώτη φορά στον αρχαίο κόσμο λατρεύτηκε ο Ήρως-Ρήσος ως θεός.
Περνώντας στον Άγιο Γεώργιο έχουμε να παρατηρήσουμε το εξής, κανείς από τους καλλίνικους μάρτυρες της πίστης μας δεν κατέστη τόσο λαοφιλής και λατρευτός όπως ο καβαλάρης Άγιος. Ο ιππέας στο διάβα του χρόνου υπήρξε για τους Έλληνες η ευγενέστερη έκφανση του στρατιώτη, του αθλητή, γιατί σ’ όλη την ελληνική περιφέρεια οι ιππείς ήσαν αριστοκράτες, κάτι σαν τους ιππότες του μεσαίωνα.
Ο πασιφανής ηρωισμός του τροπαιοφόρου που σκοτώνει με το δόρυ το αδηφάγο θεριό και που ελευθερώνει τη βασιλοπούλα-παράσταση πολύ γραφική, θεαματική και συνάμα συγκινητική – προκαλεί βαθύ αίσθημα λατρείας και θαυμασμού προς τον Άγιο. Δεν είναι τυχαίο πως στη Μακεδονία αλλά και στη Θράκη λατρεύεται περισσότερο από κάθε άλλο μάρτυρα της ορθοδοξίας. Έχω την άποψη λοιπόν πως στη Χαλκιδική και στη Θράκη πραγματοποιήθηκε ο πρώτος φυσικός συμβιβασμός των εθνικών παραδόσεων προς τα χριστιανικά καθεστώτα.
Η σεπτή παράδοση και λατρεία του Ιππέα πέρασε στον Άγιο Γεώργιο. Οι ομοιότητες μεταξύ τους είναι πάρα πολλές. Στην Ορμύλια εκτός από τον ενοριακό ναό υπάρχει και παρεκκλήσι που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου. Δεν εξοστρακίσθηκε λοιπόν από τη συνείδηση των κατοίκων της περιοχής ο ιππέας αλλά από τη στιγμή που δεν μπορούσε να λατρευτεί αντικαταστάθηκε από τον τροπαιοφόρο Άγιο. Χαρακτηριστικό παρόμοιο παράδειγμα θρησκευτικού συμβιβασμού υπάρχει και στην κοντινή Νικήτη όπου σε περιοχή που υπήρχε ιερό των Διοσκούρων (Ιππέων ηρώων) κι αργότερα οικοδομήθηκε η μεγαλοπρεπής βασιλική του Σωφρωνίου, σήμερα φέρει το όνομα «Άι Γιώργης».
Αθανάσιος Χρ. Μάντσιος (αρχαιολόγος)
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Νεκρός που έχει μετατραπεί σε ήρωα και του απονέμεται λατρεία.
[2] Farnell Lewis R. 1996, σ.26-27
[3] Sakellariou Antonios: The cult of Thracian Hero, σ. 16
[4]Burkert 1993, σ.428
[5] Τύπος: πρόσθια όψη νομισμάτων
[6] Solone Ambrosoli “manuale di numismatica” σ.13
[7] Nora Dimitrova: Inscriptions and iconography in the monuments of Thracian rider
[8] Θρησκευτικός συγκρητισμός : είναι ο συνδυασμός διαφορετικών πίστεων που περιλαμβάνει τη μείξη και την αναλογία ξεχωριστών παραδόσεων.
[9] Από την ανέκδοτη εργασία μου « Ο ιππέας της Σερμύλης»
[10] Ρήσος: Στην ελληνική μυθολογία με το όνομα Ρήσος είναι γνωστός ένας βασιλιάς των Θρακών, γιος του Ηιονέα (Ιλιάδα Κ 435) ή (κατά τους μεταγενέστερους συγγραφείς) του Στρυμόνα και μιας από τις Μούσες(της Καλλιόπης, της Ευτέρπης ή της Τερψιχόρης). Ο Ρήσος, που ανατράφηκε από Ναϊάδες, συμμετείχε ως σύμμαχος του Πριάμου στον Τρωικό Πόλεμο, έφθασε όμως αργά, καθώς η πατρίδα του είχε δεχθεί επίθεση από τους Σκύθες κατά την εποχή που άρχισε ο Τρωικός Πόλεμος. Ο Ρήσος σκοτώθηκε στον πόλεμο αυτό μέσα στη σκηνή του από τον Διομήδη και τον Οδυσσέα κατά τη νυκτερινή τους αποστολή κατασκοπείας, οι οποίοι και άρπαξαν τα κατάλευκα άλογά του. Τα άλογα αυτά, σύμφωνα με κάποιον χρησμό, αν έτρωγαν τρωικό χόρτο και έπιναν νερό από τον Ξάνθο, θα έσωζαν την Τροία. Ο μύθος αυτός απετέλεσε το θέμα ομώνυμης αρχαίας τραγωδίας που αναφέρεται ως έργο του Ευριπίδη.
[11] Vayos Liapis “The thracian cult of Rhesus and the Heros Equitans” σ. 95-104
[12] Αρχαϊκός τύπος του Έρως
[13] Ιάκωβος Θωμόπουλος